Nadciśnienie tętnicze to choroba, która dotyka coraz większą liczbę osób na całym świecie. Jest to schorzenie przewlekłe, które może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak niewydolność serca, udar mózgu czy choroba nerek.
Nadciśnienie tętnicze stało się już tak powszechne, że zaczynamy się z nim oswajać. Niestety, wiele osób nie zdaje sobie sprawy z powagi zagrożeń, jakie niesie ze sobą nadciśnienie. To skutkuje tym, że leczenie jest często podejmowane zbyt późno.
Połowa przypadków przedwczesnej umieralności związanych z chorobami układu sercowo naczyniowego zaczyna się od nadciśnienia.
Jednak dzisiaj dostępne jest już skuteczne, nieinwazyjne leczenie nadciśnienia tętniczego oraz wielu innych chorób przewlekłych, dzięki rozwojowi nowej dziedziny medycyny, jaką jest spersonalizowana, funkcjonalne medycyna stylu życia.
Czym jest nadciśnienie tętnicze?
Już w 2005 roku laureat Nagrody Nobla, Prof. Louis J. Ignarro, opublikował pracę pt. „No more heart disease”, w której wyjaśnił mechanizm rozwoju nadciśnienia. Udowodnił, że główną przyczyną rozwoju nadciśnienia tętniczego jest stan zapalny śródbłonka naczyń krwionośnych oraz zaburzenia w procesie wytwarzania tlenku azotu. To właśnie te czynniki prowadzą do uszkodzeń naczyń krwionośnych i zwiększenia ciśnienia krwi.
W ciągu ostatnich 40 lat wiele badań naukowych potwierdziło, że niedobór składników odżywczych i mikroelementów jest głównym czynnikiem prowadzącym do dysfunkcji śródbłonka naczyń krwionośnych.
Związane z dysfunkcją przewodu pokarmowego zaburzenia metaboliczne są odpowiedzialne za niedobór tych składników. Ich usprawnienie może prowadzić do cofnięcia zmian chorobowych.
Rzadziej nadciśnienie tętnicze jest wtórne, czyli jest wynikiem innej choroby. W takim przypadku szybkie zdiagnozowanie przyczyny choroby i dobór odpowiedniego leczenia są jeszcze ważniejsze. Wśród wtórnych przyczyn nadciśnienia tętniczego znajdują się pierwotny hiperaldosteronizm, obturacyjny bezdech senny oraz choroba naczyniowo-nerkowa.
Jak rozpoznać nadciśnienie tętnicze?
Zgodnie z obowiązującymi normami, uznaje się, że ciśnienie krwi w granicach 120–129/80–84 mm Hg jest prawidłowe. Jednakże warto zauważyć, że zalecane wartości ciśnienia tętniczego mogą się różnić w zależności od wieku i stanu zdrowia pacjenta.
Nowe normy nadciśnienia tętniczego opracowane przez Polskie Towarzystwo Kardiologiczne oraz Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego obejmują ciśnienie w granicach
- 120-129/70-79 mmHg dla osób do 65. roku życia,
- 130-139/70-79 mmHg dla osób po 65. roku życia,
- 130-149/70-79 mm Hg dla osób powyżej 80. roku życia.
Jednak warto dążyć do utrzymania u 80 latków ciśnienia krwi na poziomie charakterystycznym dla 50 latków. Zbyt wysokie ciśnienie świadczy bowiem o rozwoju zaburzeń funkcjonalnych, określanych często jako związane z wiekiem.
Rozpoznanie nadciśnienia tętniczego opiera się na systematycznym pomiarze ciśnienia krwi. Najlepszym sposobem na kontrolowanie ciśnienia tętniczego jest regularne samodzielne mierzenie go w domu za pomocą mankietu ciśnieniowego.
Nadciśnienie tętnicze – leczenie
Medycyna akademicka oferuje wiele opcji leczenia nadciśnienia tętniczego, w tym leki, procedury interwencyjne. Ostatnie lata dostarczyły jednak niezbitych dowodów, że o skutecznym leczeniu nadciśnienia tętniczego decyduje styl życia pacjenta.
Sposób odżywiania jest najważniejszym czynnikiem w leczeniu nadciśnienia tętniczego.
Wpływ modyfikacji wzorców żywieniowych na ciśnienie krwi został szeroko zbadany. Okazuje się, że dieta odgrywa kluczową rolę w obniżaniu wartości ciśnienia krwi. Powszechnie uważa się, że kluczowe znaczenie ma ilość spożywanych kalorii, ponieważ otyłości i nadwadze towarzyszy zazwyczaj nadciśnienie.
Jednak nie tylko ilość spożywanych kalorii, ale także rodzaj spożywanych posiłków odgrywa ważną rolę w kontroli nadciśnienia tętniczego. Kiedy metabolizm jest prawidłowy, łatwiej jest kontrolować ilość spożywanych kalorii.
Opracowano już bardzo wiele zaleceń, tak zwanych populacyjnych, jednak na przestrzeni lat, w miarę rozwoju badań naukowych, te zalecenia się zmieniały.
Badano wpływ spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego, głównie mięsnych na rozwój nadciśnienia, produktów nabiałowych, oraz tych, które zawierają duże ilości cukru. Najpierw uważano, że to tłuszcz jest przyczyną rozwoju chorób układu sercowo naczyniowego.
Zalecano więc ograniczenie spożycia mięsa, tłuszczy, produktów mlecznych, słodyczy, alkoholu i soli. Potwierdzono, że dieta powinna być bogata w warzywa, błonnik i ryby zawierające wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3.
Kolejne badania sugerowały jednak zwiększenie spożycia tłuszczu w postaci oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia, która zawiera związki fenolowe, hydroksytyrozol i oleuropeinę. Są one silnymi przeciwutleniaczami i modulatorami enzymów.
Oliwa z oliwek zmniejsza stres oksydacyjny i poziom stanu zapalnego oraz wspomaga naprawę śródbłonka.
Jednym z najskuteczniejszych sposobów na regulowanie ciśnienia krwi okazała się opracowana przez L. Ignarro, D. Ornisha oraz C. Esselstyna koncepcja diety określanej jako dieta DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension).
Jest to dieta bogata w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, chude białka oraz niskotłuszczowe produkty mleczne. Warto zauważyć, że dieta ta zawiera niewielką ilość tłuszczu nasyconego oraz cholesterolu. Przyczynia się to do obniżenia poziomu „złego” cholesterolu we krwi.
Wielu naukowców, z prof. Campbellem na czele dostarczyło dowodów na skuteczność diety całkowicie bezmięsnej w leczeniu nadciśnienia tętniczego. Później dieta śródziemnomorska zaczęła być uważana za najlepszą.
Ostatnio pojawiają się jeszcze inne koncepcje, nawiązujące do prac Atkinsa podkreślające zalety diety paleo, czy keto – opartej na przestawieniu organizmu na czerpanie energii z ciał ketonowych, a nie z glukozy.
Każdy organizm jest inny i ma swoje specyficzne potrzeby
Która z tych koncepcji jest słuszna? Odpowiedź brzmi: To zależy. Od czego? Przede wszystkim od Twojego unikalnego fenotypu. Od tego, jaki jest Twój garnitur genetyczny, gdzie się wychowywałeś, jak się odżywiałeś, na co chorowałeś i jak byłeś leczony.
Dlatego, jeżeli chcesz w sposób optymalny zadbać o swoje zdrowie, zamiast testować kolejne diety, też warto dowiedzieć się jaki sposób odżywiania jest odpowiedni dla Ciebie.
Na tym polega personalizacja odżywiania, czyli spożywanie jedynie tych produktów, które wpływają korzystnie na procesy metaboliczne, nie wywołują przewlekłych stanów zapalnych i nie prowadzą do dysfunkcji naczyń krwionośnych.
Na przykład doskonałej jakości oliwa z oliwek, która jest dla większości osób źródłem bezcennych kwasów omega-3, może się okazać się toksyczna dla Twojego organizmu.
Aby dokładnie określić, jakie produkty powinny być wykluczone z diety, warto skorzystać z testu nietolerancji pokarmowej, czyli badania Kodu Metabolicznego 200. Ten tak zwany Food Adverse Reaction Test, czyli test cytotoksyczności składników pożywienia, dostarcza bezcennych informacji.
Pozwala zidentyfikować składniki pożywienia wywołujące niepożądane reakcje organizmu na pokarm. Dysponując taką wiedzą specjalista może dopasować dietę dopasowaną indywidualnie dla każdej osoby.
Taka dieta będzie uwzględniać wszystkie czynniki, które decydują o tym, że każdy z nas jest inny.
Ograniczenie używek to ważny element zmiany stylu życia
Badania pokazują, że istnieje liniowa zależność między spożyciem alkoholu i paleniem tytoniu a wysokością ciśnienia krwi oraz częstością występowania nadciśnienia tętniczego i chorób sercowo naczyniowych.
Fuchs i wsp. w swoim badaniu wykazali, że nadużywanie alkoholu dotyczy szczególnie wartości skurczowych ciśnienia tętniczego, niezależnie od rodzaju spożywanego alkoholu. Wyniki te sugerują, że ograniczenie spożycia alkoholu może być korzystne dla osób z nadciśnieniem tętniczym.
Palenie tytoniu jest kolejnym czynnikiem, który przyczynia się do rozwoju nadciśnienia tętniczego i innych chorób sercowo-naczyniowych. Z tego powodu, osoby z nadciśnieniem tętniczym powinny jak najszybciej zaprzestać palenia tytoniu.
Aktywność fizyczna a nadciśnienie tętnicze
W większości badań naukowych odnotowano znaczną redukcję ciśnienia krwi u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym po wdrożeniu regularnej aktywności fizycznej.
Zaobserwowano jednak, że wyniki były niejednoznaczne i są trudne do porównania, ponieważ uzyskano je za pomocą różnych metod. Mimo tej zmienności istnieje konsensus co do korzystnego wpływu regularnej aktywności fizycznej na osoby z nadciśnieniem tętniczym.
Nie ulega wątpliwości, że odpowiednio dopasowana do wieku i stanu zdrowia aktywność fizyczna sprzyja optymalizacji funkcji naczyń krwionośnych i całego układu sercowo naczyniowego.
Regularne ćwiczenia aerobowe o łagodnym lub umiarkowanym natężeniu skutecznie obniżają ciśnienie krwi u osób w każdym wieku i u obu płci. Średni spadek ciśnienia krwi związany z wysiłkiem wynosi około 7-10 mmHg dla skurczowego i 4-8 mmHg dla rozkurczowego.
Jednak nie tylko obniżenie ciśnienia krwi jest korzyścią płynącą z aktywności fizycznej dla osób z nadciśnieniem tętniczym. Regularne ćwiczenia aerobowe okazały się przydatne w poprawie profilu lipidowego, kontroli glikemii i nadwagi, zmniejszając całkowite ryzyko sercowo-naczyniowe i śmiertelność.
Dlatego, włączenie regularnej, umiarkowanej aktywności fizycznej do codziennej rutyny jest ważnym elementem zapobiegania i leczenia nadciśnienia tętniczego.
Mikrobiota a nadciśnienie tętnicze
Rozwój badań naukowych dostarczył nowych informacji na temat wpływu mikroorganizmów bytujących w ciele człowieka na wszystkie procesy biochemiczne.
Bakterie jelitowe (mikrobiota) odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia i dobrego samopoczucia. Co roku naukowcy dostarczają nam wyniki kolejnych badań potwierdzających jak wielki wpływ wywierają na funkcjonowanie wszystkich narządów.
Jednym z najważniejszych odkryć ostatnich lat jest związek między mikrobiotą a nadciśnieniem tętniczym. Badania wykazały, że niedobór „dobrych” bakterii, określany jako zaburzenia mikroflory jelitowej lub dysbioza, jest związany z wysokim ciśnieniem krwi.
Jednym z powodów jest rola bakterii jelitowych w wytwarzaniu krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które wpływają na rozszerzanie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia krwi.
Z drugiej strony, szkodliwe metabolity wydzielane przez tak zwane „złe” bakterie jelitowe mogą prowadzić do promowania prozapalnych i prozakrzepowych procesów. To z kolei zwiększa ryzyko nadciśnienia.
Badania wykazują, że dieta bogata w prebiotyki i probiotyki może pomóc w regeneracji zdrowej mikroflory jelitowej i obniżeniu ciśnienia krwi.
Innym ważnym aspektem jest wpływ mikrobioty jamy ustnej na ciśnienie tętnicze. Badania wykazały, że bakterie jamy ustnej mogą wpływać na produkcję tlenku azotu, który z kolei obniża ciśnienie tętnicze przez rozszerzanie naczyń krwionośnych.
Wszystkie te odkrycia są ważne dla opracowania skutecznych strategii interwencji przeciwnadciśnieniowej. Stosowanie probiotyków, prebiotyków i postbiotyków może pomóc w przywróceniu równowagi mikroflory jelitowej i obniżeniu ciśnienia krwi.
Niestety u większości osób ta równowaga jest tak trwale zaburzona w wyniku nieodpowiedniej diety, czy też długotrwałej terapii farmakologicznej. Dlatego, aby przywrócić równowagę flory jelitowej, musimy zadbać o zapewnienie jej właściwego środowiska.
Najważniejszym czynnikiem jest eliminacja pokarmowych źródeł stanu zapalnego i dostarczanie organizmowi składników odżywiających nie tylko nasze własne komórki, ale także komórki przyjaznych nam bakterii jelitowych.
Można też przyspieszyć regenerację zdrowej mikroflory jelitowej wykorzystując od dawna stosowane, ale zapomniane przez medycynę zabiegi terapii wodnej jelita grubego. Pozwalają one na odbudowę prawidłowej flory bakteryjnej.
Od tysiącleci we wszystkich znanych nam cywilizacjach lekarze stosowali różne metody przepłukiwania przewodu pokarmowego, ze szczególnym uwzględnieniem jelita grubego. W aptece możemy kupić zestawy do wykonania najbardziej znanego zabiegu, jakim jest lewatywa.
Od około 40 lat wytwarzane są urządzenia spełniające wymagania dla urządzeń medycznych do wykonywania zabiegów płukania jelita grubego w sposób coraz bardziej skuteczny i jednocześnie jak najmniej nieprzyjemny dla pacjenta.
W ten sposób rozwinęła się współczesna metoda terapii wodnej jelita grubego, określana jako Hydrokolonoterapia. Jest to zabieg polegający na przepłukaniu jelita grubego ciepłą wodą.
Dzięki wykorzystaniu nowoczesnych urządzeń, które kontrolują temperaturę, przepływ wody i ciśnienie, w serii kilku do kilkunastu zabiegów możemy przepłukać całe jelito grube aż do zastawki kątniczo-krętniczej.
Taka terapia, umożliwia usunięcie szkodliwych bakterii, pasożytów, złogów, toksycznych metabolitów i odbudowę środowiska bytowania dobrych bakterii. W ten sposób stwarzamy „dobrym” bakteriom możliwość ponownego zasiedlenia jelita grubego.
Oczyszczona błona śluzowa jelit szybciej się regeneruje i może na nowo pełnić swoje niezwykle ważne funkcje związane z przyswajaniem minerałów i witamin, ewakuacją toksycznych substancji z krwioobiegu, a także regulowaniem ciśnienia tętniczego.
Skuteczna strategia leczenia nadciśnienia tętniczego to redukcja przewlekłego stanu zapalnego
U bardzo wielu osób cierpiących z powodu nadciśnienia tętniczego potwierdzono obecność markerów przewlekłego stanu zapalnego, jak zwiększone stężenie białka CRP, czy homocysteiny w surowicy krwi.
Badania eksperymentalne wykazały, że komórki odpornościowe, takie jak komórki dendrytyczne, makrofagi i limfocyty, przyczyniają się do rozwoju nadciśnienia tętniczego.
Choć do niedawna nie było to oczywiste, dzisiaj związek nadciśnienia tętniczego z uogólnionym przewlekłym stanem zapalnym nie budzi już niczyich wątpliwości.
Czynnikiem wywołującym i podtrzymującym przewlekłe stany zapalne jest najczęściej to, co codziennie wprowadzamy do przewodu pokarmowego.
To właśnie składniki pożywienia, niedostosowane do Twoich unikalnych procesów metabolicznych stanowią prawdziwą przyczynę problemów.
Co można z tym zrobić? Od kilkunastu już lat dostępne są odpowiednia narzędzia do diagnostyki in vitro. Pozwalają one w ciągu 24 godzin zidentyfikować składniki pożywienia odpowiedzialne za niepożądane reakcje zapalne.
Dzięki odpowiednio spersonalizowanej diecie można skutecznie zmniejszyć stan zapalny, a dzięki temu wyleczyć nadciśnienie i związaną z nim miażdżycę i wiele chorób przewlekłych, które swój początek mają w przewodzie pokarmowym.
1. Przede wszystkim odpowiednia diagnostyka!
W leczeniu przewlekłego stanu zapalnego odpowiedzialnego za nadciśnienie tętnicze diagnostyka jest więc kluczowa. Odpowiednie badania diagnostyczne pozwalają na ocenę stanu zdrowia, identyfikację zagrożeń i odpowiednich działań terapeutycznych.
Podstawą diagnostyki, poza wywiadem i badaniem specjalistycznym są badania laboratoryjne. Morfologia i biochemia, w tym lipidogram, markery wątrobowe, czy tarczycowe oraz markery stanu zapalnego.
Kluczowe znaczenie mają jednak badanie krwi, które pozwolą zidentyfikować które składniki pożywienia, a także dodatki wykorzystywane w produkcji żywności przetworzonej mogą przyczyniać się do problemów zdrowotnych.
Kod Metaboliczny 200 to test cytotoksyczności składników pożywienia, który dostarcza bezcennych informacji o tym, jakie pokarmy, które wywołują i podtrzymują przewlekły stan zapalny, zaburzając metabolizm i prowadząc do rozwoju chorób przewlekłych.
Badanie mBCA umożliwia ocenę poziomu odżywienia komórkowego, ilości tkanki tłuszczowej i mięśniowej, a także rozkładu wody w organizmie, co jest szczególnie ważne dla osób z nadwagą, otyłością lub niedożywieniem związanym ze stanem zapalnym.
2. Spersonalizowane odżywianie
Przewlekły stan zapalny organizmu, wywołany przez składniki pożywienia, jest jednym z głównych czynników prowadzących do nadciśnienia tętniczego.
Niepożądane reakcje na pokarm, określane często błędnie, jako nietolerancja pokarmowa mogą prowadzić do kumulacji toksycznych kompleksów immunologicznych w organizmie, w tym także w naczyniach krwionośnych.
Odpowiednio spersonalizowana dieta jest kluczem do zapewnienia prawidłowego procesu dostarczania składników odżywczych do komórek organizmu. Eliminacja pokarmowych źródeł stanu zapalnego to podstawowy warunek prawidłowego odżywiania.
3. Wspomaganie procesów metabolicznych
U osób z długotrwałe utrzymującym się przewlekłym stanem zapalnym zaburzone są procesy komórkowego odżywiania, oddychania i detoksykacji. Dlatego w leczeniu funkcjonalnym wykorzystuje się szereg zabiegów, które wspomagają te procesy.
Jednymi z najważniejszych są zabiegi hydrokolonoterapii, które umożliwiają regenerację mikroflory jelitowej oraz błon śluzowych jelita grubego, co przekłada się usprawnienie funkcji całego przewodu pokarmowego.
Zabiegi te często wykorzystywane są także w trakcie procedury oczyszczania i regeneracji wątroby. To tam gromadzą się substancje toksyczne i kwasy tłuszczowe, prowadząc do różnego rodzaju zaburzeń od niealkoholowego stłuszczenia wątroby aż do marskości i raka.
Tlen jest niezbędnym czynnikiem warunkującym przebieg niemal wszystkich procesów metabolicznych zachodzących w komórkach całego organizmu. W tym także w komórkach, z których zbudowane są naczynia krwionośne i mięsień sercowy.
Stany zapalne w ściankach naczyń krwionośnych prowadzą do zaburzeń w dostarczaniu tlenu i składników odżywczych do komórek. Powoduje to, że zaburzeniu ulegają funkcje poszczególnych komórek oraz całych narządów, jak np. serce, mózg, skóra.
Zabiegi tlenoterapii hiperbarycznej HBOT pozwalają dostarczyć tlen nawet do tych komórek, do których tlen nie dociera z powodu uszkodzeń, Umożliwia regenerację naczyń krwionośnych oraz zaopatrywanych przez nie narządów.
Kolejnym zabiegiem wykorzystywanym w leczeniu nadciśnienia i jego powikłań są nowoczesne zabiegi VacuIono, dzięki którym możliwa jest regeneracja wszystkich komórek i narządów organizmu w wyniku regeneracji i odbudowy funkcji naczyń krwionośnych oraz naczyń limfatycznych.
Leczenie przewlekłego stanu zapalnego jest kluczowe w zapobieganiu i leczeniu nadciśnienia tętniczego
Odpowiednio dobrana dieta i specjalistyczne zabiegi są kluczowe w leczeniu przewlekłego stanu zapalnego i zapobieganiu rozwojowi chorób układu krążenia.
Personalizowana, funkcjonalna medycyna stylu życia, nie tylko zapewnia skuteczną profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych. Dowody naukowe oraz nasze długoletnie doświadczenia wskazują, że choroby takie jak nadciśnienie, miażdżyca i wiele innych chorób serca mogą być skutecznie leczone.
Wprawdzie ta metodologia pozwala na cofnięcie zmian chorobowych, jednak najlepsze efekty uzyskamy, jeżeli wdrożymy leczenie na jak najwcześniejszym etapie choroby.
Bibliografia Klatsky AL (2003) Alcohol and cardiovascular disease-more than one paradox to consider. Alcohol and hypertension: Does it matter? Yes. J Cardiovasc Risk 10: 21-24. Puddey IB, Beilin LJ, Rakie V (1997) Alcohol, hypertension and the cardiovascular system: A critical appraisal. Addict Biol 2: 159-170. Puddey IB, Beilin LJ (2006) Alcohol is bad for blood pressure. Clin Exp Pharmacol Physiol 33: 847-852. Okubo Y, Suwazono Y, Kobayashi E, Nogawa K (2001) Alcohol consumption and blood pressure change: 5-year follow-up study of the association in normotensive workers. J Hum Hypertens 15: 367-372. Fuchs FD, Chambless LE, Whelton PK, Javier Nieto F, Heiss G (2001) Alcohol consumption and the incidence of hypertension: The Atherosclerosis Risk in Communities Study. Hypertension 37: 1242-1250. Börjesson M , Onerup A , Lundqvist S , et alAktywność fizyczna i ćwiczenia obniżają ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem tętniczym: przegląd narracyjny 27 RCTBrytyjski Dziennik Medycyny Sportowej 2016; 50: 356-361. Mente A, O'Donnell M, Rangarajan S, Dagenais G, Lear S, et al. (2016) Associations of urinary sodium excretion with cardiovascular events in individuals with and without hypertension: A pooled analysis of data from four studies. Lancet 388: 465-475. Ezzati M, Henley SJ, Thun MJ, Lopez AD (2005) Role of smoking in global and regional cardiovascular mortality. Circulation 112: 489-497. Intersalt: An international study of electrolyte excretion and blood pressure. Results for 24 hour urinary sodium and potassium excretion. (1988) Intersalt Cooperative Research Group. BMJ 297: 319-328. Sacks FM, Svetkey LP, Vollmer WM, Appel LJ, Bray GA, et al. (2001) Effects on blood pressure of reduced dietary sodium and the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) diet. DASH-Sodium Collaborative Research Group. N Engl J Med 344: 3-10. Kelley GA, Kelley KA, Tran ZV (2001) Aerobic exercise and resting blood pressure: A meta-analytic review of randomized, controlled trials. Prev Cardiol 4: 73-80. Cornelissen VA, Fagard RH (2005) Effect of resistance training on resting blood pressure: A meta-analysis of randomized controlled trials. J Hypertens 23: 251-259. Carpio-Rivera E, Moncada-Jiménez J, Salazar-Rojas W, Solera-Herrera A (2016) Acute effects of exercise on blood pressure: A meta-analytic investigation. Arq Bras Cardiol 106: 422-433. Stevens VJ, Corrigan SA, Obarzanek E, Bernauer E, Cook NR, et al. (1993) Weight loss intervention in phase 1 of the trials of hypertension prevention. The TOHP Collaborative Research Group. Arch Intern Med 153: 849-858. Stevens VJ, Obarzanek E, Cook NR, Lee IM, Appel LJ, et al. (2001) Long-term weight loss and changes in blood pressure: Results of the trials of hypertension prevention, phase II. Ann Intern Med 134: 1-11. Huang Z, Willett WC, Manson JE, Rosner B, Stampfer MJ, et al. (1998) Body weight, weight change, and risk for hypertension in women. Ann Intern Med 128: 81-88. Lavie CJ, Milani RV, Mehra MR, Ventura HO (2009) Omega-3 polyunsaturated fatty acids and cardiovascular diseases. J Am Coll Cardiol 54: 585-594. Miller PE, Van Elswyk M, Alexander DD (2014) Long-chain Omega-3 fatty acids eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid and blood pressure: A meta-analysis of randomized controlled trials. Am J Hypertens 27: 885-896. Yang B, Shi MQ, Li ZH, Yang JJ, Li D (2016) Fish, long-chain n-3 PUFA and incidence of elevated blood pressure: A meta-analysis of prospective cohort studies. Nutrients 8. Lopez-Miranda J, Perez-Jimenez F, Ros E, De Caterina R, Badimon L, et al. (2010) Olive oil and health: Summary of the II international conference on olive oil and health consensus report, Jaen and Cordoba (Spain) 2008. Nutr Metab Cardiovasc Dis 20: 284-294.
Autorzy: Izabela Wrzołek, Sylwiusz Trawiński, Julia Trawińska
